Koch Rajbongshi attire (dress)

কোচ ৰাজবংশী ৰ জাতীয় পোষাকেৰ ওপৰয কিছু কথা

 পৃথিৱীৰ বুকুত জন্মগ্রহন কৰা প্রতিটা ছোট ছোট জাতি জনগোষ্টীৰে নিজস্ব স্বকীয়তা আছে আৰ যেগিলা জাতি জনগোষ্টীয়ে এই নিজস্ব স্বকীয়তা ৰক্ষা কৰি সমাজেৰ অগ্রগতিৰ সাথত তাল মিলি চলিবাৰ সক্ষম হইছে উমায় হে বিশ্বৰ দৰবাৰত নিজস্ব পৰিচয় তুলি ধৰি স্বগৌৰৱত জীৱন ধাৰন কৰি আছে । এই কথা সগায় জানেন যে একটা জাতিৰ স্বকীয় পৰিচয় বুলিতে ঐ জাতিটাৰ এক নির্দিষ্ট আচাৰ ৰীতি নীতি ইত্যাদি তথা সংস্কৃতিৰ কথাকে বুজায় । একটা জাতিৰ সংস্কৃতিৰ ভিতিৰাত পৰে ঐ জাতিটাৰ মানুষগিলাৰ খাওৱা-খাদ্য, নাচ-গান, পিন্ধন উৰণেৰ থাকি আৰম্ভ কৰি জীৱন ধাৰনেৰ সমস্ত আদব কায়দাগিলা । তাতে জাতিটাৰ স্বকীয়তা অর্থাৎ এক আলাদা বৈশিষ্ট পৰিস্ফুট হয় । প্রকৃতার্থত এই বসুন্দৰাৰ সৃষ্টি কর্তা কায় তাক সঠিক কৰি কওৱাটা  টান । হইলেও কিন্তু আমা আমাৰ দুনিয়া খানেৰ আৰম্ভনি যিহেতু মাৰ থাকিয়ায় পাং সেইসত্বে ধৰি নিবা লাগিব যে মাওয়ে হইল আমাৰ সৃষ্টি কর্তা, মাওয়ে হইল সমাজেৰ গুৰি ধৰোতা আৰ মাওয়ে হইল সউগ কিছুৰ হর্তা কর্তা । অথাৎ মাৰ হাততে আমাৰ প্রাণ, মাৰ হাততে আমাৰ বাচি থাকাৰ সন্মান আৰ মাৰ হাততে নির্ভৰ কৰে সমাজেৰ আসল প্রমান পত্র খান ।  যতোখান পর্যন্ত এখান সমাজেৰ বা একটা জাতিৰ অস্থিত্ব ৰক্ষা আৰ বিকাশেৰ চিন্তাত মাও জাতি অর্থাৎ মাতৃজাতি বা মাতৃ সমাজে নিজকে ভালমতোন সামর্পিত নাকৰিব তোতখন পর্যন্ত ঐজাতি বা ঐ সমাজেৰ আশাতো কৰা নাযায় বৰঞ্চ পৰিচয়েৰ ক্ষেত্রতো জাৰুয়া বুলি বিবেচিত হইবে । তাহলে নিশ্চয়; এইটা চিন্তাৰ বিষয় যে জাতীয় অস্থিত্ব বর্তে ৰাখি জাতিৰ ইত্যাদি দিশগিলা বিকাশ সাধন কৰি বিশ্বৰ দৰবাৰত সগৌৰবত জাতিটাক পৰিচয় কৰে দিবাৰ হইলে ঐ জাতিটাৰ মাতৃ সমাজে কেমুন ধৰনে মনোবল বান্ধি নিয়া জাতীয় বিকাশেৰ কাম-কাজ গিলাত অংশ গ্রহণ কৰিবা লাগিব । কোচ ৰাজবংশী জাতি এক বিশাল জন সমষ্টিৰ জাতি । বর্তমান খালি ভাৰতেৰ ভিতিৰাতে এই বৃহৎ জন সমষ্টিৰ জাতিটা সংখ্যাত প্রায় ডেৰ কোটিৰো অধিক । কিন্তু দুখেৰ কথা যে এতোবৰ ঐতিহ্যমণ্ডিত জাতিটা আজি অস্থিত্বৰ সংকটত তথা এই জাতিৰ জনগন আত্মনিয়ন্ত্রনেৰ অধিকাৰ বিচিৰি হাহাকাৰ কৰিবা লাগা হইছে । অৱশ্যে ইয়াৰ আণ্ডালত ঐতিহাসিক কাৰণেৰ কথাটা মানি নিবায় লাগিব । ঐতিহাসিক কাৰণ যিটায় নাথাকুক না কেনে ? আজিৰ তাৰিখত যদি কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ জনগনে অতীতেৰ ভুল ত্রুটি গিলাক শুধুৰি নিয়া জাতিৰ  স্বার্থৰক্ষার্থে আগ্রাসী মনোভাব নেয় তাহলে হে জাতিটাৰ সু-ভবিষ্যতেৰ কথা আশা কৰা যায় । এই ক্ষেত্রত মাতৃজাতিৰ ভূমিকাটা অন্যৰকম । যিহেতু একটা জাতিৰ সংস্কৃতি বাচি থাকা আৰ বিকাশেৰ কথাটা মাতৃজাতিৰ উপুৰাতে নির্ভৰ কৰে ; সেইবাদে জাতিৰ স্বার্থৰক্ষার্থে বিশেষ ভূমিকা নেওৱাটা মাতৃজাতিৰ গুৰু দায়িত্ব । আজি কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ অন্যান্য দুর্বলতা গিলা বাদ দিয়াও যদি খালি মাত্র পৰিচয়েৰ কথাটা আলোচনা কৰি তাহলে নিশ্চয় প্রথমতে নজৰত পৰা বিষয়টায় হইল জাতীয় সাজ-পোছাক । জাতিৰ ক্ষেত্রত জাতীয় সাজ-পোছাকটায় হইল জাতিৰ  Uniform । সেনং কৰি কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ Uniform হইল মূলত পাটানি-আগৰণ, গামছা-আংছা, উৰণ-পিৰণ, এণ্ডি গিলাপ বা এণ্ডি চাদৰ । কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ জাতীয় পৰিচয়েৰ পোসাক পাটানি খানে যে এই জাতিৰ বেটীছাওৱা গিলা পূর্বৰুষ থাকি ব্যৱহাৰ কৰি আসিছে তথা পাটানিখান যে কোচ ৰাজবংশীৰ জাতীয় পোসাক তাৰ প্রমান ইতিহাসেৰ পাতাত জল-জল; পট-পট তথা বিভিন্ন জনশ্রুতিতো, ইয়াৰ প্রমান পাওৱা যায় যেমুন –
                পদ্মাৰ গাৱে পৰে পাটানিৰ পানী
পদ্মাই বোলে খাক স্বামী তোৰ কাল নাগিনী”

তাৰোপৰি ১৯০৩ কড়ালত কোচবিহাৰ ষ্টেট প্রেছ’এৰ থাকি ছাপা কৰি বাইৰ কৰা “The Cooch Behar state and its Land Revenue Settlement’s” নামেৰ ব’ইখানেৰ পৃষ্টা নম্বৰ ‘১৩৪’ আৰ ‘১৩৫’ ত কোচ ৰাজবংশী গিলাৰ সাজ পোসাক সম্বন্ধে ভাল কৰি লেখি থোৱা আছে । সময়েৰ উত্তৰনেৰ গতিৰ লগত ঠেং মিলি হাটিবাৰ চায়া যদিও কোচ ৰাজবংশীৰ জাতীয় পোসাক পাটানি খান সলে-সলেয়া বাঙালী আৰ অসমীয়াৰ সংস্কৃতিৰ নানানটা সাজ-পোসাক পৰিধান কৰা দেখা যায় হইলেও কিন্তু বর্তমান পর্যন্ত কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ যিটা মূলশাখা ঐ মেঘালয়েৰ গাৰো পাহাৰকে ধৰি অবিভক্ত গোয়ালপাৰা জিলাৰ বেসিৰ ভাগ অঞ্চল, জলপাইগুৰীৰ কতোগিলা এলেকাত, দার্জিলিং, নেপালেৰ ঝাপা, মোৰং, বাংলাদেশৰ দিনাজপুৰ, ছেৰপুৰ আদিৰ কোচ গিলা ঠিকেই ৰূপত জাতীয় পোসাক পৰিধান কৰি খালি নিজেৰে নাহয় জাতিৰো নইজ্জ্যা ঢাকি ৰাখিবাৰ সক্ষম হইছে । আজি বৃহত্তৰ কামতাপুৰেৰ অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী গিলাৰ পৰিচয় বিলুপ্ত হয়া জাতিটাক ক্রমে চিনিবাৰ নাপাওৱাৰ এইটাও একটা মূল কাৰণ তথা পাটানিৰ প্রচলনটা কোচ ৰাজবংশী বেটিছাওৱা গিলা এৰে চলাটাও একটা জাতীয় আভ্যন্তৰীন সমস্যা । এইটা নাকং যে  কোচ ৰাজবংশী বেটিছাওৱা সমাজেৰ জাতীয় সচেতনতা নাই ; নিশ্চয় আছে ! আছে বুলিতো বিভিন্ন মেল-মিটিং, আন্দোলনবাৰী যাওৱাত কি এক জাতীয় শোভা দেখা যায় । কিন্তু মুই কবাৰ চাং যে শোভাটা চিৰস্থায়ী হবা লাগে । খালি ‘ফোকাছ’ এৰ জন্যে নাহয়া হেনে পাটানি খান পৰিধান কৰিবা লাগে জাতিৰ পৰিচয়, জাতিৰ মান মর্য্যদা, জাতিৰ আত্ম-গৌৰব আৰ আত্ম-সন্মান ধৰি ৰাখাৰ বাদে তথা জাতীয় মানুষগিলাৰ একতাৰ ভিত্তিত এক নির্দিষ্ট পৰিচয় প্রদানেৰ বাদে । আমাৰ ভাষাত পুৰণা একটা শ্লোক পাওৱা যায় – “এখান শিকই এক হাজাৰ জন ভাই” তাৰ মানে হইল ‘বাৰুণ’ বা বান্নী । একটা বাৰুণত যেমুন হাজাৰ খাটিক এখান দৰি দিয়া বান্ধি এক কৰি ৰাখা যায় ; তদৰূপ  পাটানি খান পিন্ধিয়া গোটায় কামতাপুৰেৰ কোচ ৰাজবংশী গিলাৰ একটা নির্দিষ্ট নিশ্চিত একতাৰ পৰিচয়েৰ আশা কৰা
যায় ।

                 কোচ ৰাজবংশী জাতীয় পোসাক পাটানিখান এৰে আইসাৰ মূল কাৰণ বুলিতে মহাৰাজ নৃপেন্দ্র নাৰায়ন  যেলা কেশব সেনেৰ বেটী সুনীতি সেনক বিয়া কৰেয়া কামতাপুৰ ৰাজবাড়ীত বউ বানে আনিল তখন থাকি কামতাপুৰ ৰাজ্যৰ তথা কোচ ৰাজবংশী সংস্কৃতিত বাঙালী সংস্কৃতিৰ কু-প্রভাব পৰা আৰম্ভ হইল । কেনেনা এই বাঙালী বেটীটায় যেলা কোচ ৰাজপৰিয়লেৰ বউ অর্থাত ৰাজৰাণী হয়া কোচ ৰাজবাড়ীত শাৰী পিন্ধি ঘোঙটা দেওয়া আৰম্ভ কৰিল তখন ৰাজবাড়ীৰ বান্ধী-বেটীগিলাৰ থাকি আৰম্ভ কৰি বাকী কুল্লায় মহিলাগিলা ঐ ষ্টাইলকে অনুশৰণ কৰা আৰম্ভ কৰ দিল । এমুন কি এই প্রভাব খালি ৰাজবাড়ীৰ ভিতিৰাতে আবদ্ধ হয়া নাথাকি গোটায় কামতাপুৰ ৰাজ্যতে পৰবর্তী সময়ত গ্রাস কৰি ফেলাইল । এমুন কৰিয়ায় পৰবর্তী সময়ত পোসাক পাতিৰ ক্ষেত্রত বাঙালীকৰন হয়া গেইল । হইলেও কিন্তু তখন পর্যন্ত বেসিৰ ভাগ কামতাপুৰী কোচ ৰাজবংশী জনগন জাতীয় সাজ-পোছাক পৰিধান কৰি আসিছিল কিন্তু পৰৱর্তী সময়ত পশ্চিমীয়া সংস্কৃতিৰ প্রভাৱেৰ কথা অন্যতম । আৰ সউগ থাকি খাস কাৰণ হইল ঐতিহাসিক কামতাপুৰ খানক ভাৰতেৰ উপনিবেশিকতাৰ হাতুৰা দিয়া ভাগ ভাগ কৰাৰ ফলত ইয়াৰ জনগনো ছেদিলি- ভেদিলি হয়া সংখ্যা লঘুত পৰিণত হয়া যেমুন পশ্চিম কামতাপুৰেৰ কোচ ৰাজবংশীগিলা বাঙালীৰ অতিৰিক্ত প্রভাবত বাঙালী কৰণ হয়া শাৰি পিন্ধিবাৰ আৰাম্ভ কৰিল আসামেৰ গিলা মেখেলা- চাদৰ ইত্যাদি ৰূপত পৰিচয় বহন কৰি আসিবা লাগাত পৰিল ।
অৱশ্যে জাগা বিশেষে পাটানিৰ প্রচলন ঠিকেই দেখা যায় ঘৰুৱা ভাৱে, কিন্তু পূৰা-পুৰী নাহয় । । জাতীয় পৰিচয় হাৰে ফেলায় নাহয় , অর্থনৈতিকভাবে কুজা হওৱাৰো মূল কাৰণ হইল এই জাতীয় পোসাক অর্থাৎ দেশী বস্ত্র ছাৰি বিদেশী বস্ত্র গ্রহণ । এই ক্ষেত্রত মহাত্মা গান্ধীৰ বিদেশী বস্ত্র হাটাও শ্লোগান নিশ্চয় মনত ৰাখিবা লাগা । কোচ ৰাজবংশী জাতিৰ মহিলাগিলা পাটানি পিন্ধাৰ কাৰণটা নিশ্চয় খালি নিজেৰ ইজ্জত ঢাকায় নাহয় ; অর্থনৈতিক দিশত থাকি আৰাম্ভ কৰি সউগ ফাল দিয়া জাতিটাৰো আত্ম-সন্মান ৰক্ষা কৰা । বিষয়টা কোচ ৰাজবংশী বেটিছাওৱা সমাজ নিশ্চয় কৰি ভাবিবা লাগা যে – যেই জাতিৰ নিজস্ব সাজ-পোছাক থাকি পৰাৰ সাজ পোসাক পৰিধান কৰে সেই জাতিৰ নইজ্জা ঢাকা নাঢাকা সমান কথা ।
কোচ ৰাজবংশী সমাজত সম্পূর্ন ভাবে পাটানিৰ প্রচলন উঠি যাবাৰ বেসি দিন নাহইল , খুব বেসি পঞ্চাশ বছৰেৰ ভিতিৰাতে পাটানিৰ পৰির্বতে অন্যান্য বস্ত্রয় আশ্রয় নেওৱা দেখা গেইল । এই পঞ্চাশ বছৰেৰ আগত সাংস্কৃতিক দিশত মজবুত কোচ ৰাজবংশীৰ বেটিছাওৱা গিলানে ঘৰে ঘৰে পাটানি , গামছা , আংছা গড়াইছিল আৰ নিজে পিন্ধিবা লাগা বস্ত্র খানেৰ বাদে অন্তত: কাহৰো উপৰা নির্ভৰ কৰিবা লাগা নাহইছিল কিন্তু আজি সম্পর্ন উল্টা ! মনে হয় পৰায় পিন্ধোনেৰ কাপোৰ যোগান নাধৰিলে নেংটায় থাকিব নাকি ? আপাতত অমুন লাগে । অৱশ্যে আজিৰ আত্মনিয়ন্ত্রনেৰ অধিকাৰেৰ ভিত্তিত চলি থাকা আন্দোলনেৰ হাওয়ায় এই ক্ষেত্রতো খানিকটা ঝকে নাযাওৱা নাহয় । যাৰ জন্যে হয়তো জাগা বিশেষে ইয়াৰ একটা জোৱাৰ না উঠা নাহয় ; যদিও এই জোৱাৰ এলা পর্যন্ত লোক দেখানোৰ মতো লাগে । আসলতে জাতি একটাক স্বকীয়তা তথা স্বীকৃতিকৰণ আদায়েৰ বাদে পৰাৰ (সৰকাৰ) উপৰাত নির্ভৰ কৰাত কৰি অধিক গুৰুত্ব প্রদান কৰিবা লাগে নিজ-নিজ জাতীয় সংস্কৃতি তথা কলা-কৃষ্টি গিলাক বাচেয়া ৰাখি স্বকীয় বৈশিষ্ট্য উভি নেওৱাৰ দিশটাত । এখিনা কার্য সমাধা হওৱা মানেইতো ঐ জাতিৰ সমস্ত জনগন একত্রিত ৰূপত থাকাটাকে বুজায় । আৰ একত্রিত মানেইতো কোনো কিছু বাধায় সন্মুখত টিকিবা নাপায় । সগাৰে শেষত জাতীয়তাবাদেৰ দোহাই দিয়া আজিৰ এই জাতীয় সত্বা ৰক্ষাৰ চৰম সংকটাপূর্ণ অৱস্থাত কলা-কৃষ্টিৰ ফালদিয়া জাতিটাক ৰমক-জমক কৰি সাজেয়া জাতীয় পৰিচয় ঠিক কৰাত কোচ ৰাজবংশী বেটিছাওৱা সমাজেৰ অন্তত বিশেষ কৰিবা লাগা আছে বুলি দাবী কৰোং । তাৰ জন্যে গোটায় কোচ ৰাজবংশী মাও, বইন গিলাক খালি নিজেৰ দেহা ঢাকিবাৰ বাদে কাপোৰ খান নাপিন্ধি এই ঐতিহ্যপূর্ণ জাতিটাৰ দেহা ঢাকিবাৰ বাদে পাটানি খান পিন্ধিবাৰ আটুশ কৰোং । এই ঐতিহ্যপূর্ণ জাতিটাক স্বকীয়তা প্রদান কৰি বিকাশেৰ পথত আগে নিয়া যাবাৰ বাদে কোচ ৰাজবংশী বেটিছাওৱা গিলাৰ পাটানিৰ প্রচলন আৰাম্ভ কৰাটায় জাতীয় আন্দোলনেৰ প্রাথমিক আৰ প্রধান কর্ত্তব্য বুলি বিবেচিত কৰা হইল । সেইবাদেইতো আজিৰ এই মুহুর্তত জাতিটাক চৰম দুর্যোগেৰ থাকি উদ্ধাৰ কৰি এক নতুনত্বৰ দিশত আগে নিয়া যাবাৰ বাদে কবিতাৰ সুৰত আহ্বান জানাং –

শুনো শুনো মাও-বইন শুনো
বিদেশী বস্ত্র ছাৰো
আছে কলা-কৃষ্টি যে আমাৰো
তোমা সগায় জাগেয়া তোলো . . .
পাটানি পিন্ধো, সগায় জাগো . . . ।।


সংগ্ৰহ